حق آزادی اندیشه، وجدان و مذهب (تفسیر کلی کمیته حقوق بشر: شماره ۲۲، ماده ۱۸ میثاق)
CCPR/C/21/Rev.1/Add.4
کمیته حقوق بشر
٢٧ سپتامبر ١٩٩٣
تفسیر کلی تصویب شده بر مبنای پاراگراف ٤ ماده ٤٠ میثاق بین‌المللی حقوق مدنی و سیاسی
الحاقی
تفسیر کلی شماره ٢٢ (٤٨) (ماده ١٨)
حق آزادی اندیشه، وجدان و مذهب
١. حق آزادی اندیشه، وجدان و مذهب (متضمن آزادی داشتن باور وعقیده) که موضوع پاراگراف ١ ماده ١٨ است، دامنۀ وسیعی دارد؛ آزادی اندیشیدن در کلیۀ عرصه‌ها، داشتن اعتقادی شخصی و باورمندی به مذهب یا عقیده، ابراز آن به شیوۀ فردی یا جمعی را در برمی‌گیرد. کمیته [حقوق بشر] توجه کشورهای عضو را به این نکته جلب می‌کند که آزادی اندیشه و وجدان به نحو یکسانی با آزادی مذهب و عقیده تضمین شده است. ویژگی بنیادی این آزادی‌ها این نیز هست که اجرای پاراگراف ٢ ماده ٤ میثاق، حتا در شرایط خطر عمومی استثنائی نیز ، نباید ناقض ماده ١٨ باشد.
٢. ماده ١٨ از حق خداپرستی، غیرخداپرستی و بی‌خدایی، و نیز حق بی‌اعتقادی به هرگونه مذهب یا عقیده حمایت می‌کند. مفهوم مذهب یا عقیده را باید به معنای وسیع کلمه در نظر گرفت. شمول ماده ١٨، به مذاهب سنتی یا مذاهب و عقایدی که دارای ویژگی‌ها یا مناسک یکسانی با مذاهب سنتی اند محدود نمی‌شود. از این‌رو، کمیته از وجود گرایش‌هایی نگران است که علبه مذهب یا هرنوع باوری، به هر دلیل، تبعیض قائل می‌شوند؛ به ویژه به دلیل اینکه تازه به وجود آمده یا اقلیتی مذهبی را نمایندگی می‌کند که ممکن است هدف دشمنی پیروان مذهب اکثریت قرار گیرد.
٣. ماده ١٨ میان آزادی اندیشه، وجدان، مذهب یا عقیده و آزادی ابراز مذهب یا عقیده تمایز می‌گذارد. این ماده برای آزادی اندیشه و وجدان یا آزادی داشتن یا پذیرفتن مذهب یا عقیدۀ دلخواه، هیچ نوع محدودیتی را، به هرشکل که باشد، نمی‌پذیرد. این آزادی‌ها طبق پاراگراف ٢ ماده ١٨، بی‌هیچ قید و شرط تضمین شده است، درست چون حق هر فرد به اینکه از بابت عقاید خود واهمه‌ای نداشته باشد. طبق ماده ١٧ و پاراگراف ٢ ماده ١٨، هیچکس را نمی‌تواند واداشت که عقاید یا گرویدن خود را به مذهب یا عقیده‌ای آشکار کند.
٤. ابراز و نشان دادن مذهب یا عقیده می‌تواند «فردی یا جمعی، به صورت عمومی یا خصوصی» باشد. آزادی ابراز و نشان دادن مذهب یا عقیده، از طریق دین و آیین، آداب و رسوم و آموزش، مجموعه اعمال بس گوناگونی را در بر می‌گیرد. مفهوم دین و آیین دربرگیرندۀ مناسک و تشریفات‌هایی است که اعتقادی را به طور مستقیم ابراز می‌کنند، و همین طور شامل فعالیت‌هایی می‌شود مخصوص این اعمال، مانند ساختن اماکن مذهبی، به کار بردن اصطلاحات و اشیاء آیینی، نشان دادن نماد و داشتن روزهای جشن و عزا و استراحت. انجام مراسم و عمل به مقررات مذهبی، و نیز رعایت رسوم مربوط به خورد و خوراک، نحوۀ پوشش، کلاه‌های خاص، مشارکت در مراسم مربوط مراحل سنی فرد و استفاده از زبان خاصی که گروهی مشترکاً آن را به کار می‌گیرند. افزون بر این، عمل کردن براساس مذهب یا عقیده و آموزش آن‌ها فعالیت‌های خاص گروه‌های مذهبی را نیز در بر می‌گیرد که بتوانند مناسک اصلی خود را انجام دهند، به ویژه از قبیل آزادی انتخاب رهبران مذهبی، روحانیون و مدرّس‌های خود، آزادی برگزاری سمینارها یا مکاتب دینی، و آزادی تهیه و پخش متون و انتشار مطالب دینی.
٥. کمیته نشان داد که آزادی «داشتن یا پذیرفتن» یک مذهب یا عقیده، شامل آزادی انتخاب مذهب یا عقیده نیز می‌شود، و همین‌طور، به ویژه شامل حق جایگزین کردن مذهب یاعقیدۀ فعلی خود با مذهب یا عقیده‌ای دیگر یا بی‌خدا شدن، و نیز حق حفظ مذهب یا عقیدۀ خویش نیز می‌شود. پاراگراف ٢ ماده ١٨، هرگونه اجباری را که به حق داشتن یا پذیرفتن یک مذهب یا عقیده آسیب زند، ممنوع کرده است؛ همین‌طور، به کار بردن زور فیزیکی یا مجازات کیفری یا تهدید کردن به استفاده از آن‌ها، برای واداشتن مؤمنان یا بی‌ایمانان به گرویدن به باورها یا به محافل مذهبی، و به برگشتن از عقاید و مذهب خود یا پذیرفتن یک مذهب دیگر، ممنوع است. سیاست‌ها یا عملکردهایی که چنین هدف‌ها یا نتایجی را دنبال کنند، از قبیل محروم کردن از بهره‌مندی از نظام آموزش و پرورش، از مداوای پزشکی و از اشتغال یا از حقوقی که ماده ٢٥ و سایر مقررات میثاق تضمین کرده است، نیز با پاراگراف ٢ ماده ١٨ ناسازگار است. کسانی که عقاید و باورهایی غیردینی دارند نیز به یکسان از حقوق یاد شده برخوردارند.
٦. کمیته بر این نظر است که بنا بر پاراگراف ٤ ماده ١٨، آموزش تاریخ عمومی ادیان و افکار در مؤسسات دولتی جایز است، به شرطی که این آموزش به شکل بی‌طرفانه و عینی انجام گیرد. آزادی والدین یا قیم قانونی کودکان در تربیت دینی و اخلاقی آنان بر طبق عقایدی که خود دارند، در پاراگراف ٤ ماده ١٨ پیش‌بینی شده و با تضمین آزادی آموختن مذهب یا عقیده، مندرج در پاراگراف ١ همان ماده در پیوند است. کمیته متذکر می‌شود که آموزش یک مذهب یا عقیدۀ خاص در آموزش و پرورش دولتی، با پاراگراف ٤ ماده ١٨ ناسازگار است، مگر اینکه بنا به خواست والدین یا قیم‌ها، معافیت یا امکان گزینشی بدون تبعیض فراهم باشد.
٧. طبق ماده ٢٠، ابراز و نشان دادن مذهب یا عقیده، نباید به شکل تبلیغ جنگ یا دعوت به کینۀ ملی، نژادی یا مذهبی باشد؛ یعنی تشویق به تبعیض، درگیری یا خشونت. همان‌طور که کمیتۀ حقوق بشر در تفسیر کلی شمارۀ ١١ [١٩] یادآور شده، کشورهای عضو موظف اند قوانینی در جهت ممنوع کردن این‌گونه اعمال وضع کنند.
٨. پاراگراف ٣ ماده ١٨ محدود کردن فعالیت‌های مذهبی یا عقیدتی را مجاز نمی‌داند، مگر محدودیت‌های قانونی که برای حفظ امنیت، نظم و سلامت عمومی، یا اخلاقی یا حمایت از آزادی‌ها و حقوق اساسی سایرین وضع می‌شود. اما نباید آزادی داشتن یا پذیرفتن مذهب یا عقیدۀ فارغ از هرگونه اجبار را به هیچ‌وجه محدود کرد، و نیز نباید مانعی در برابر آزادی والدین و قیم‌ها [ی کودکان] گذاشت که نتوانند آموزش اخلاقی و دینی فرزندان خود را تأمین کنند. کشورهای عضو ضمن توجه به دامنۀ مقررات مربوط به محدودیت‌های مجاز، باید از ضرورت حمایت از حقوق تضمین شده در میثاق، و نیز حق برابری و حق مورد تبعیض قرار نگرفتن براساس دلایل مشخص شده در مواد ٢، ٣ و ٢٦، الهام گیرند. محدودیت‌هایی که وضع می‌شود باید براساس قانون باشند و حقوق تضمین شده در ماده ١٨ را نقض نکنند. کمیته یادآور می‌شود که پاراگراف ٣ ماده ١٨ باید به نحو دقیق تفسیر شود: هرگونه محدودیتی بدون ذکر دلایل مشخص، مجاز نیست، حتی اگر این محدودیت برای محافظت از سایر حقوق تضمین شده در میثاق، از قبیل امنیت ملی مقرر شده باشد. محدودیت فقط باید شامل موارد تجویز شده باشد و باید دارای ربط مستقیم با هدف تعیین‌شده و متناسب با آن باشد. نباید محدودیتی تبعیض‌آمیز و به قصد ایجاد تبعیض وضع شود. کمیته متذکر می‌شود که مفهوم اخلاق برآیند چندین سنت اجتماعی، فلسفی و دینی است؛ بنابراین، محدود کردن آزادی فعالیت‌های مذهبی یا عقیدتی برای محافظت از اخلاق، باید براساس اصولی باشد که فقط مربوط به یک مذهب خاص نباشد. اشخاصی که در شرایط اجبارهایی قانونی به سر می‌برند، مانند زندانیان، در شرایطی سازگار با نوع این اجبارها، همچنان از حق فعالیت‌های مذهبی یا عقیدتی خود برخوردارند. کشورهای عضو باید در گزارش‌های خود اطلاعات مربوط به دامنه و تأثیر محدودیت‌های پیش‌بینی شده در پاراگراف ٣ ماده ١٨ و محدودیت‌هایی را که در چارچوب قانون و در شرایط خاص وضع کرده‌اند، به تفصیل توضیح دهند.
٩. اینکه یک مذهب، مذهب رسمی کشور اعلام شود، یا مذهبی رسمی یا سنتی باشد، یا پیروان آن مذهب اکثریت جامعه باشند، هرگز نباید به بهره‌مندی دیگران از هریک از حقوق تضمین شده در میثاق آسیبی وارد کند، به ویژه حقوق تضمین شده در مواد ١٨ و ٢٧، و نباید به هیچ‌گونه تبعیضی علیه پیروان سایر ادیان یا بی‌دینان بینجامد. به ویژه وضع برخی مقررات تبعیض‌آمیز در مورد آنان، برای نمونه، منحصر کردن دسترسی به مشاغل دولتی برای پیروان دین مسلط، اعطای امتیازات مالی به آنان، یا تحمیل محدودیت‌های خاص برای پیروی از سایر ادیان، هیچ‌یک با ممنوعیت تبعیض مبتنی بر مذهب یا عقیده، و نیز با تضمین‌های اعلام شده در ماده ٢٦ سازگار نیست. مقررات مندرج در پاراگراف ٢ ماده ٢٠ میثاق، حفاظ مهمی است علیه نقض حقوق اقلیت‌های دینی و سایر گروه‌های مذهبی، از نظر بهره‌مندی از حقوق تضمین‌شده در مواد ١٨ و ٢٧، و علیه اقدامات خشونت‌آمیز یا فشار علیه این گروه‌ها. کمیته انتظار دارد که از اقدامات کشورهای عضو در مورد حمایت از کلیۀ مذاهب یا عقاید در برابر هرگونه آسیب، و نیز برای حمایت از پیروان آنان در برابر تبعیض مطلع شود. و همین طور، اطلاعات در مورد رعایت حقوق اقلیت‌های دینی بر طبق ماده ٢٧ نیز برای کمیته ضرورت دارد تا بتواند چگونگی تدابیری را که کشورهای عضو برای حمایت از آزادی اندیشه، وجدان، مذهب و عقیده، به کار بسته اند ارزیابی کند. کشورهای عضو باید در گزارش‌های خود اطلاعات مربوط به اقداماتی را که براساس قوانین و نظام قضایی خود کفرآمیز و بنابراین، قابل مجازات می‌دانند، بگنجانند.
١٠. اگر در قانون اساسی، قوانین کشوری، اعلامیه‌های احزاب حاکم بر کشور، و... مجموعه عقایدی را ایده‌ئولوژی رسمی کشور تلقی می‌کنند، این نباید آسیبی وارد کند به آزادی‌های تضمین‌شده در ماده ١٨، و نه به هیچ‌یک از حقوق تضمین شده در میثاق، و نه تبعیضی قائل شود نسبت به اشخاصی که آن ایده‌ئولوژی رسمی را نمی‌پذیرند یا با آن مخاف اند.
١١. افراد بسیاری براساس حقوق و آزادی‌هایی که ماده ١٨ به آنان می‌دهد، از رفتن به خدمت سربازی خودداری می‌کنند (به دلایل مذهبی یا عقیدتی= مانع وجدانی). در پاسخ به این مسئله، شمار روزافزونی از کشورها در قوانین خود کسانی را که ایمان مذهبی یا سایر اعتقادات‌شان خدمت سربازی را برای آنان ممنوع کرده است، از خدمت سربازی اجباری معاف می‌کنند و آن را با خدمات دیگری جایگزین می‌کنند. میثاق به صراحت از حق "مانع وجدانی" سخن نمی‌گوید، اما کمیته بر آن است که این حق از ماده ١٨ مستفاد می‌شود، آنجا که ضرورت به کار بردن زور به بهای جان آدمی، می‌تواند با آزادی وجدان و حق ابراز و نشان دادن مذهب یا عقاید خویش ناسازگار باشد. زمانی که این حق در قوانین یا در عمل به رسمیت شناخته شود، دیگر تفاوت قائل شدنی میان کسانی که مانع وجدانی را بر مبنای طبیعت عقاید خاص خود پیش می‌کشند نخواهد بود، و همین‌طور تبعیضی علیه آنان، به این دلیل که خدمت سربازی خود را انجام نداده اند، اِعمال نخواهد شد. کمیته کشورهای عضو را دعوت می‌کند که گزارشی در مورد شرایط معافیت از خدمت سربازی بر مبنای حقوق پیش‌بینی شده در ماده ١٨، و نیز در مورد ماهیت و مدت زمان خدمات جایگزین تدوین کنند.
مصوب کمیته در نشست ١٢٤٧ (چهل و هشتمین اجلاس )، ٢٠ جولای ١٩٩٣.